Ке?ес Оразбек?лы

?анатты с?з – ?азына

2 -кiтап

?анатты с?зге байланысты ой-т?йiндеулер мен мысал-деректердi жинап, ??растыр?ан, м?н-ма?ынасын т?сiндiрген Ке?ес Оразбек?лы Д?йсен.

«?анатты с?з – ?азынаны?» б?л екiншi кiтабында халы? арасына ке? тара?ан ма?ал-м?телдер мен ?анатты с?здердi?, т?лiмдi с?з тiркестерiнi? 700-ден аса ?зiндi-?лгiлерiн жинап, ??растырып берiп отырмыз. Оларды? шы?у тегiн танымал жазушылар мен этно-графтарды?, тарихшылар мен журналистердi?, та?ы бас?а маманды? иелерiнi? халы? салт-д?ст?рлерi мен этнографиясына, тарихы мен ?мiр-тiршiлiгiне, ру шежiрелерi мен таби?и ??былыстар?а ?атысты ой-т?йiндеулерiнен, мысал-деректерiнен ?зiндiлер келтiрiп, ?р ?айсысын т?сiндiрмелермен толы?тырып отырмыз.

Б?л кiтап та ?аза? о?ырманыны? ?уанып табысатын, д?ркiн-д?ркiн с?йсiне ?олына алып, онда?ы ойларды ?мiрлiк ба?дарына айналдырып, ?р ша?ыра?ты? ?ымбат рухани ?азынасыны? ?атарына ?осар деп сенемiз.

Жина? балалар мен ш?кiрт жастар?а, ?стаздар мен к?пшiлiк о?ырман?а арнал?ан.

«Кейде д?у iрi ?араны пыша??а жы??ан отбасы бiр ая?ын жыл?ы етiне немесе жыл?ы сой?аны сиыр етiне алмастыратын. Осылайша ел iшi жыл?ы етiнен де, сиыр етiнен де ауыз тиетiн. Ал ?а?тар-а?пан айларында ауылды? ?лкендерiн ша?ырып, «со?ымнан д?м тат?ызу», «шеке жегiзу» деген жорал?ылар жасалатын. Келген ?она?ты? б?рi: «Со?ымдары?ыз ш?йгiн болсын», – деген тiлек айтатын. С?йтiп ауыл болып бiрiн-бiрi ?она??а ша?ыру ?ыс бойы жал?асатын едi. Б?л халы?ты? бауырмашыл, бiрлiктi де берекелi болуына жа?сы ?рдiс бастамасы десек ?ателеспеймiз. Со?ым басына келе алма?ан сыйлы адамдарды? сыба?аларын анам сарымайдай са?тайтын. «Ескерсе? ескi асы?нан са?та», – деген с?з осыны ай?а?таса керек. ?ысты к?нi ж?ре алмайтын кемпiр-шалдарды? сыба?аларын анам жеке-жеке дорба?а салып, оны шана?а байлап, бiр пара? ?а?аз?а керектi м?лiметтердi жазып, осы кiсiлердi? ?йлерiне апарып бер дейтiн. Б?л м?ртебелi шаруа?а менi ж?мса?анына м?з болып, бар?ан жерiме: «Сыба?а ?келдiм», – деп ма?танышпен ?сынатынмын. Разы бол?ан ?арттарды? баталарын алып, ?олыма ?стат?ан т?ттi м?мп?силерiне тойып ?айтатынмын. Шiркiн, ?аза?ты? со?ымы ?за? ?ыста таусылмайтын мейрам едi. ?азiр б?рi ?згеше…». (А. Сексенбаева, 37.).

Сый-??рметi?, сыба?а? ?зiлмесiн, ?арым-?атынас жасап т?р деген ма?ынада ??ынылады.

А

АБЫЛАЙ АСПАС АСУ

(Екiншi н?с?а) *

«Абылай хан „Жайыл ?ыр?ынын“ жаса?ан со??ы жоры?ында ?аза? пен ?ыр?ызды? на?ты шекара сызы?ын белгiлеп, ащы iшекше созылып бара жат?ан ?оныс дауын т?бегейлi шеше алды. Б?л ж?нiнде Халел Досм?хамбетов « Кенесарыны? со??ы к?ндерi» атты шы?армасында:

«?оныс?а таласып ?ыр?ыздармен де бiр мезгiл со?ысты. А?ы-рында ?ыр?ыздармен келiс ?ылып, жердi? шегiн айырды. Алатауды? ?ыры екi а?айынды ж?рт?а шекара болды. «Абылай аспас асу» деген с?з сонан ?алды» (Х. Досм?хамбетов. «Кенесарыны? со??ы к?ндерi» 1994. Жалын. №9 – 10) дейдi». (М. Исахан, Р. Оразов,50.29.10.2009.).

«Абылай аспас асу» дегеннi? ма?ынасы, б?л асу шекара, одан Абылай ханны? ?зi аса алмайды, оны? ар жа?ына Абылайды? б?йры?-?кiмi ж?рмейдi деген с?з.

АДАЙДЫ? БЕЙІТТЕРІН К?РГЕНДЕ ?ЛГІ? КЕЛЕДІ

«Кiшi ж?з ру-тайпаларыны? арасында, ?сiресе, адайлар арасында бейiт со?у, мола салу, ??лпы тас орнату д?ст?рi айры?ша дамы?ан. ?стiрт ?стiндегi, Арал т??iрегiндегi байта? ?орым-пантеондар ?аза?-ты? молалы?-с?улет ?нерiнi? озы? ?лгiлерi болып табылады. ?йгiлi т?л?аларды даралап жерлеу, сын тастарды ?улет-ата мен ру-тайпа бойынша к?шелеп орнату, ?ыз-келiншектерге о?шау шо?ыр етiп там со?у сия?ты ежелден бастау ал?ан д?ст?р назар аударарлы?.

?ара?алпа?станны? ?о?ырат ауданында?ы Д?уiт ата ?орымында адай ?ыз-келiншектерiне бiрiнен-бiрi ?сем а?ша??ан к?мбездер шо?ыры б?лек со?ыл?ан.

М?ндай молалы? – с?улет ?нерiнi? ?лгiлерiнен байыр?ы наным-сенiмнi? белгiлерiн ай?ын бай?ау?а болады. Жергiлiктi ?лутас сия?ты ??рылыс материалдары д?ст?рлi наным-сенiмдi айры?ша кие т?тып, адам ы?ыласыны? заттана к?рiнiс табуына мол м?мкiндiк берген». (А. Сейдiмбек, 93. 626-бет).

Б?л с?з тiркесi бiр жа?ынан адайларды? б?секелестiкпен салын?ан бейiттерiне та?данысты бай?атса, екiншi жа?ынан ?зiнi? де басына осындай бейiт орнар ма еке