Ки?и биирдэ олорор

Софрон Петрович Данилов

Рома??а Саха сиригэр Гражданскай сэрии 1922–1923 сыллардаа?ы т?гэннэрин ту?унан кэпсэнэр.

Софрон Данилов

Ки?и биирдэ олорор

Ки?иэхэ саамай к?нд?тэ – оло?о.

Ки?иэхэ олох биир т?г?л бэриллэр,

ону к?лдь?нн?к бараатым диэн

кэмсинэн му?наммат гына,

сидьи?ник, тирбэ?элэ?эн а?арбыт

кэми? и?ин саатан сир-буор

сирэйдэммэт итиэннэ ?л??р?

сытан: “Олохпун б?т?нн??т?н, к??с-

п?н б?т?нн??т?н сир ?рд?гэр баар

саамай кэрэ суолга – ки?и айма?ы

босхолуур и?ин охсу?ууга биэрдим”, –

диэн этэр гына олоруохха наада.

    Н.А.Островскай

Бастакы чаа?а

1

Кы?ы??ы кылгас к?н киэ?эрэн, им с?тэн барда. У?уга-му?ура биллибэт халы? тай?аны со?урууттан хоту хайа солоон т??эр Амма ?р?с к???р? тумарыктыйбыт хаардаах сы?ыылара су?уктуйдар су?уктуйан, у?уоргу хара тыаны, к?л?г?рб?т халлааны кытта силбэ?эн, боруора симэлийэн истилэр. Тыа?а суох ??мэн, чуга?аатар чуга?аан испит барык улам хойдон, харааран, у?ун субур?а мырааннары, ?р?с туналы ма?ан иэнин, б?лк?й талахтардаах кытыллары, аппалары, томтордору, сы?ыынан сыыйыллар киэ? айан суолун б?т?нн??т?н ыйыстан кэбистэ. Бу орто аан дойдуга субу саба халыйан сири-халлааны силбэ?иннэрбит хара?аттан, ки?и тыынын-быарын тумнарар бытар?ан тымныыттан ураты туох да?аны суо?ун курдук. Арай или??и мыраан анныгар, сы?ыы хонно?ор, хараара багдайбыт бала?ан ??лэ?инэн т??тэх кыымнар ?р?тэ ы?ыахтаналлар. Хамнаабат халы? хара?а олору да?аны, ??лэстэриттэн ыраатыннарбакка, сабыта тутан киэ?игэр кистээн и?эр.

Тымтар тымныылаах им балай киэ?э ?сс? ордук хабараан тымныылаах б?тэй хара?а т??н?нэн солбуллара чуга?аата.

??лэс кыымнара а?ыйыылларын са?ана бала?ан ха?аайына Миитэрэй Аргыылап о?онньор та?ырдьа та?ыста. Кини бэргэ?этин кулгаа?ын сэгэтэн тэлгэ?э?э, ат баайар сэргэ аттыгар, чочумча и?иллээн турбахтаата. Туох да биллибэт, им-ньим. Антах, дал диэки эрэ сылгылар хаамсан куучур?а?аллар. О?онньор бала?ан иннигэр бары?ан турар ампаардарын к?л??стэрин тардыалаан к?р?тэлээтэ. Урут дьиэ-уот хатыылаа?ар дуу, суо?ар дуу соччо кы?аныллыбат буолуллара. Аны ки?и к?л???? да?аны эрэммэт кэмэ кэллэ. Аан дайды атыйахтаах уу курдук аймаммыта т??рт-биэс сыл буолла. Ол тухары сарсы??ы к?н? мин чахчы к?р??м диэн ки?и иннин кыайан бы?а этиммэт ?л?гэрэ т?б?лээтэ. Билигин да?аны уруккулуу нус-хас олох ?т?р?нэн эргийэр чинчитэ биллибэт бы?ыылаах. А?ыйах сыллаа?ыга диэри Аргыылап о?онньор улахан атыы-тутуу, кэлии-барыы ааныгар, Ньылханныыр суол чуга?ыгар, олоробун диэн астына саныыра. Манна бала?анын т??эриммит э?этэ о?онньору ыраа?ы эргитэ саныыр кырдьа?ас эбит диэн и?игэр хайгыыра. Онтуката бу сылларга букатын атыннык к?р?н та?ыста. Бу суолунан т??н-к?н?с аарыгырар кы?ыллар саа бырыкылаатынан дибдигирэйэн атын, а?ын-??л?н тутан бардахтарын ахсын аны былыр ?йэ?э ?лб?т э?этин ??хсэн кыбдьыгырыыр идэлэннэ: “Т???ээ?ки, ак-каары! Суол ааныгар ордууламмыт буола-буола!..”

Аргыылап ол-бу диэки олоотоон эмиэ и?иллээмэхтээтэ уонна тугу эрэ к??пп?т курдук эргичи?нээтэ. Туох эрэ итэ?эскэ дылы. Туох? О?онньор умса к?р?н турбахтаата итиэннэ дьэ ?йд?? т?стэ. “Ээ, с?п!.. Били барахсаным… Ба?ыр?а?ым… Киэ?э ахсын бу курдук ампаардарым к?л????н к?р? та?ыстахпына, ойон кэлэн икки илин ата?ынан т??спэр чарбачыйан эккэлиир буолаахтыыра…” Аргыылап хара?ын кырыытынан ампаар муннугун диэки хараарар ыт уйатын к?р?н ылла. Итиннэ билигин кураанах. ?н?р??н эмиэ к?л?, ас к?рд??н дибдигирэйбит кы?ыл саллааты уйатыттан сулбу ойон тахсан т??нэри к?т?н кэбиспитэ. Онуоха иккис кы?ыл саллаат ыт т?б?т?н хампы ыппыта.

О?онньор онно аны бэйэбин кытта ытыахтара диэн дьулахачыйбыта. “Ба?ыр?ас эрэйдээх иччибин к?м?скэ?эбин диэн ?л??хт??б?тэ. Ыт акаары дииллэр да, барахсаны? ким кы?ылын, ким ?р???н хата эндэппэккэ билээхтиирэ. Кы?ыллар эрэ кэллэллэр, уйатыгар киирэн ырдьыгыныы сытар буолаахтыыра… ?р??нэргэ эккэлэс б??? этэ… Ээ, чэ!..” Аргыылап, к?рдь?ккэ баран турбахтаат, бала?аныгар киирдэ. Бала?ан та?ырдьаттан хара?а?а эрэ улаатан к?ст?бэт, и?ирдьэ киирдэххэ да, кырдьык, киэ? уорук эбит. А?ыс са?аан усталаах, биэс са?аан туоралаах толуу бэрэбинэ бала?ан ортотунан хаппытаалынай истиэнэнэн быы?аммыт. Бэтэрээ ?тт? – ?р??