Кельтеминар – ал?аш?ы ?ндi-еуропалы? м?дениет

Андрей Тихомиров

Келтеминарлы? археологиялы? м?дениет-неолит д?уiрi (бiздi? д?уiрiмiзге дейiнгi 4-3 мы?жылды?ты? ая?ы О?т?стiк Арал ??iрiнде, Келтеминар елдi мекенiмен атал?ан, б?л атау ?зеннi? немесе к?лдi? ежелгi арнасынан – гидронимнен, кейiннен ?збекстанда?ы каналдан (?ара?алпа?ия) шы??ан. Шамасы, б?л О?т?стiк Орал аума?ында – "?алалар елi"деп аталатын жерде одан ?рi дамы?ан ал?аш?ы ?ндiеуропалы? археологиялы? м?дениеттердi? бiрi.

Андрей Тихомиров

Кельтеминар – ал?аш?ы ?ндi-еуропалы? м?дениет

Б?л м?дениет 1939-1940 ж?не 1950 жылдары ке?ес археологы С. П. Толстовты? басшылы?ымен Хорезм археологиялы? экспедициясыны? ?азбалары ар?ылы ??рылды. Б?л м?дениеттi? ма?ызды т?ра?ы-бекiнiстен о?т?стiкке ?арай 1,5 км жерде орналас?ан № 4 жанбас-?ала. М?нда а?аш тiректер мен Ар?алы?тардан т?р?ызыл?ан ж?не конусты? ?амыс т?бесiмен жабыл?ан ?лкен (24 X 17 шаршы метр) жер ?стi т?р?ын ?йiнi? ?алды?тары табылды. 100-ге жуы? адам?а арнал?ан т?р?ын ?й м?шелерi а?шылы? пен балы? аулаумен айналысатын матриархатты?-рулы? ?ауымдасты?ты? мекенi болды. Т?р?ын ?йдi? ортасында ?лкен" ?асиеттi " оша? – ?йдi? дiни орталы?ы, шеттерiнде – к?птеген т?рмысты? оша?тар болды. Орал мен Сiбiрдi? неолиттiк ??ралдарына жа?ын типтегi Ша?па? микролитоидты ??ралдар, с?йек б?йымдары, м?ртабанмен ж?не со??ылармен безендiрiлген немесе ?ызыл бояумен боял?ан т?бi д??гелек керамика табылды. Скафоидты тамырлар е? т?н. Зергерлiк б?йымдардан – Кулондар мен ?абы? ?шекейлерi. Автот?ра? б. з. д. 3 – 2 мы?жылды?ты? басына жатады. Е. бекiнiс б.з. д. 4 ?асырдан б. з. д. 1 ?асыр?а дейiн, я?ни кейiнгi уа?ыт?а дейiн. Бекiнiстi? аума?ы т?ртб?рышпен ?оршал?ан (185 x 16 шаршы метр). м) 2 ?атарлы ш???ырлары бар кiрпiштен жасал?ан биiк ?абыр?а. ?а?падан бастал?ан т?зу к?ше ?алашы?ты 2 б?лiкке б?лдi; оларды? ?р?айсысы туысты? туыстар тобы ?оныстан?ан ?здiксiз т?р?ын ?й кварталын ?сынды. К?шенi? со?ында ?ауымды? ?асиеттi орын – "от ?йi"болды. ?алашы?тан халы?ты? егiншiлiкпен ж?не мал шаруашылы?ымен айналыс?аны туралы ку?ландыратын асты? ?ккiштер мен жануарларды? с?йектерi табылды; ?ш ж?здi ?ола жебелер, керамика, терракоталы? м?сiншелер, ?ола зергерлiк б?йымдар, монша?тар.

Кельтеминар м?дениетiнi? ?оныстары а?аш тiректер мен Ар?алы?тардан т?р?ызыл?ан сопа?ша бiрнеше ?лкен жер ?стi ?йлерiнен т?рды; конус т?рiздi т?бесi ?амыспен жабыл?ан. ?йдi? ортасында с?нбейтiн отпен ?лкен оша? орналастырылды, ол осы жерде ?мiр с?рген матриархатты?-рулы? ?ауымдасты?ты? ?асиеттi орны р?лiн ат?арды. К?птеген т?рмысты? оша?тар ?йдi? шетiнде орналас?ан. Кельтеминарлы?тарды? негiзгi к?сiптерi балы? аулау ж?не а? аулау, кейiнiрек мал шаруашылы?ы болды. Ша?па? тас м?к?ммалына ?ыр?ыштар, кескiштер, тескiштер, ?апсырмалар, жебе ?штары жатады. Сондай-а?, с?йек цилиндр-конусты? жебе ?штары мен ша?па? т?семдерi бар с?йек ??ралдары ?олданылды. Керамика керамикалы? ше?берсiз ?алыптал?ан. Ыдыстар т?бi д??гелек ж?не са?иналы т?рде орналас?ан штамптал?ан ж?не сызыл?ан ою-?рнектермен безендiрiлген. Керамика арасында скафоидты ыдыстар ерекше ?ызы?ушылы? тудырады. Зергерлiк б?йымдар цилиндр т?рiздi раковиналардан жасал?ан монша?тармен ж?не тас пен раковинадан жасал?ан кулондармен сипатталады. Б?л археологиялы? м?дениеттi? ?серi ?збекстаннан Бал?ан тауларына дейiн ж?не Орал тауларына дейiн созылды.

Тарихи басылымда: "Аланд-Аркаим: О?т?стiк Оралды? ежелгi м?расы". Орынбор облысыны? м?дениет, ?о?амды? ж?не сырт?ы байланыстар министрлiгi, "Аркаим" ?айырымдылы? ?оры, м?тiн авторлары: Т. с. Малютин, г. Б. Зданович, фотосуреттер, суреттер, сызбалар: "Аркаим" ?оры?ыны? м?ра?атынан, сондай-а? Т. с. Малютина, г. Б. Зданович, Д. г. Зданович, Е. А. Анферова, редактор Д. Г. Зданович, Орынбор, 2013, Б.18-19, былай деп жазыл?ан: "?рбiр бекiнiстi елдi мекендi оны? т?р?ындары мифтiк "Бейбiтшiлiк орталы?ы"ретiнде ?арастыр?ан сия?ты. ?оныс тiк ?арыш осiнi? н?ктесiнде орналас?ан ж?не ?орша?ан ке?iстiктi ?йлестiретiн деп елестетiлдi. Б?л идеяны ж?зеге асыруды? ерекшелiктерi ландшафтты? сипатына байланысты болды. Елдi мекендерде тек ою – ?рнекпен ?ана емес, сонымен ?атар белгiлерi бар сазд