Сино-Тибет тобыны? халы?тары

Андрей Тихомиров

Сино-Тибет халы?тары негiзiнен халы?ты? к?п б?лiгi т?ратын ?ытай аума?ында т?рады. Сино – Тибет немесе ?ытай-тибет халы?тарына мыналар жатады: тибет-бирма халы?тары, бай (байцзы, байни) ж?не ?ытай халы?тары, олар: дунган, Хань (?ытайлы?тар), хоа, хуизу. Сино-Тибет халы?тарына Бутан (негiзiнен бхотия, ресми тiлi – бхотия немесе дзонг-ке, Тибетке жа?ын), Мьянма ж?не Сингапур т?р?ындарыны? к?пшiлiгi жатады. Сино-Тибет халы?тарыны? ед?уiр топтары Таиланд, Вьетнам, Лаос, Непал, ?ндiстан ж?не т. б.

Андрей Тихомиров

Сино-Тибет тобыны? халы?тары

?ытайлар, Мьянма (бирмалы?тар) ж?не тибеттiктер сино-Тибет немесе ?ытай-тибет халы?тарыны? ?лкен отбасыны? б?лiгi болып табылады. Орталы? ж?не Шы?ыс Азияда?ы ежелгi т?рiктер, мо??олдар мен тунгус-маньчжурларды? к?ршiлерi ?ытай-Тибет отбасы халы?тарыны? ата-бабалары болды, олар бастап?ыда Батыс ж?не Орталы? ?ытайда о?т?стiгiнде Цинлина тауларына дейiн ?мiр с?рген. Бiздi? д?уiрiмiзге дейiнгi III мы?жылды?тан бастап б?л отбасыны? ?рт?рлi тайпалары о?т?стiкке ?арай ?оныстана бастады ж?не бiртiндеп Тибет, О?т?стiк ?ытай ж?не ?ндi?ытай б?лiктерiн игердi. Одан ?рi о?т?стiкте австроазиялы? ж?не австронезиялы? тайпалар ?мiр с?рдi. Бiрiншiлерi бастап?ыда ?ытайды? о?т?стiк-батысы мен ?ндi?ытайды? солт?стiгiн алып жатты, ал екiншiсi Тыны? м?хитыны? жа?асында Шы?ыста ?мiр с?рдi: ежелгi ?ытай дерекк?здерi оларды Шы?ыс Азияны? о?т?стiгiнде ке? тарал?ан юэ тайпаларыны? ??рамына енгiздi. Бiздi? эрамыз?а дейiнгi II мы?жылды?та австроазиаттар б?кiл ?ндi?ытай?а таралып, Шы?ыс ?ндiстан?а жеттi, онда мунда халы?тары пайда болды, ал керемет те?iзшiлер бол?ан австронезиялы?тар Тайваньды, Филиппиндердi ж?не б?кiл Индонезияны ?оныстандырды, онда олар ежелгi тайпаларды, м?мкiн папуалар?а жа?ын. Индонезиядан бiздi? эрамыз?а дейiнгi I мы?жылды?та Мадагаскар ?оныстан?ан сия?ты. Сол кезде Австронезиялы?тарды? Океанияны? сансыз аралдарына ?оныстануы басталды. Б?л батыл штурмандарды? жекелеген топтары, м?мкiн, Америка жа?алауларына жеттi. Сино-Тибет халы?тары-сино-Тибет отбасын ??райтын тiлдердi? туысты?ымен бiрiктiрiлген немесе б?рын белгiлi бол?андай, тибет-?ытай халы?тары. Сино-Тибет халы?тары негiзiнен халы?ты? к?п б?лiгi т?ратын ?ытай аума?ында т?рады. Атауды? ?зi оларды? орналас?ан жерiн к?рсетедi: ?ытай (Sina – ?ытайды? латынша атауынан) ж?не Тибет (Тибет ?ытай Халы? Республикасыны? б?лiгi). Сино-Тибет халы?тарына Бутан хал?ыны? к?пшiлiгi (негiзiнен бхотия, ресми тiлi – бхотия немесе дзонг-ке, Тибетке жа?ын), Мьянма ж?не Сингапур (халы? негiзiнен ?ытайлар: халы?ты? 3/4 б?лiгi, сондай-а? малайлар, ?ндiстаннан, П?кiстаннан, Бангладештен, еуропалы?тар) жатады. Сино-Тибет халы?тарыны? ед?уiр топтары Таиландта, Вьетнамда, Лаоста, Непалда т?рады (ел хал?ыны? к?пшiлiгi гурктар, оларды? тiлi – Непал немесе гурхали – ?ндiеуропалы? тiлдердi? жа?а ?ндi тобына жатады. Алайда, халы?ты? ед?уiр б?лiгi-тибет-бирма тобыны? тiлiнде с?йлейтiн халы?тар: бхотия, гурунг, магар, неварлар), ?ндiстан ж?не т. б.

?азiргi классификация:

Сино – Тибет немесе ?ытай-тибет халы?тары:

1. Тибето-Бирма халы?тары:

Ангами

Апатани

Ачана

Бхотия

Гурунги

Дино

Дулундар

Ж?не

Каренни

Карена

Качина

Лаху

Т?лкi

Ма?дай

Магарлар

Манипури

Монпа

Мьянма (Бирма)

Нага

Наси

Неварлы?тар

Падаунг

Пуми

Таманги

Тибеттiктер

Трипура

Туцзя

Толы?

Бал

Цян

Шерпалар

2. Бай (байцзы, байни)

3. ?ытай халы?тары:

Дунган

Хань (?ытай)

Хоа

Хуизу

Бай ("а? адамдар"; 1956 жыл?а дейiн ?ытай атауы – миньцзя; лису – ламо тiлiнде, наси – нама тiлiнде) – ?ытайды? о?т?стiк-батысында?ы халы?. К?пшiлiгi Дали автономиялы? округiнде, к?ршiлес Юннань провинциясында, сондай-а? Сычуань, Хунань ж?не Гуйчжоу ?ХР. ?ытайды? ресми таныл?ан 56 ?лтыны? ?атарына кiредi. Бай тiлi-кейбiр зерттеушiлердi? пiкiрiнше, ерте б?лiнген ?ытай тiлдерiнi? бiрi тибет-бирма тiлдерiне жатады. 1950 жылдары латын графикасы негiзiнде жазу ??рылды. ?ытай тiлi де ке? тарал?ан.